ตทุภยมฺปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เอวํ โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวตีติ เอตฺถ สุทฺธิกปฏิปทาย จตุกฺกปญฺจกวเสน ทฺเว นยา, ตถา เสเสสูติ สพฺเพสุปิ ปญฺจสุ โกฏฺฐาเสสุ ทส นยา ภาชิตาฯ

โลกุตฺตรกุสลํ ปกิณฺณกกถา

ตตฺริทํ ปกิณฺณกํ –

อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, รูปารูเปสุ ปญฺจสุ;

สตฺตฏฺฐงฺคปริณามํ, นิมิตฺตํ ปฏิปทาปตีติฯ

โลกุตฺตรมคฺโค หิ อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺฐาติ , อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา พหิทฺธา วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา อภินิวิสิตฺวา พหิทฺธา วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺฐาติฯ รูเป อภินิวิสิตฺวา รูปา วุฏฺฐาติ, รูเป อภินิวิสิตฺวา อรูปา วุฏฺฐาติฯ อรูเป อภินิวิสิตฺวา อรูปา วุฏฺฐาติ, อรูเป อภินิวิสิตฺวา รูปา วุฏฺฐาติ, เอกปฺปหาเรเนว ปญฺจหิ ขนฺเธหิ วุฏฺฐาติฯ

‘สตฺตฏฺฐงฺคปริณาม’นฺติ โส ปเนส มคฺโค อฏฺฐงฺคิโกปิ โหติ สตฺตงฺคิโกปิฯ โพชฺฌงฺคาปิ สตฺต วา โหนฺติ ฉ วาฯ ฌานํ ปน ปญฺจงฺคิกํ วา โหติ จตุรงฺคิกํ วา; ติวงฺคิกํ วา ทุวงฺคิกํ วาฯ เอวํ สตฺตอฏฺฐาทีนํ องฺคานํ ปริณาโม เวทิตพฺโพติ อตฺโถฯ

‘นิมิตฺตํ ปฏิปทาปตี’ติ นิมิตฺตนฺติ ยโต วุฏฺฐานํ โหติ; ‘ปฏิปทาปตี’ติ ปฏิปทาย จ อธิปติโน จ จลนาจลนํ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺฐาตีติอาทีสุ ตาว อิเธกจฺโจ อาทิโตว อชฺฌตฺตํ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อภินิวิสติ, อภินิวิสิตฺวา เต อนิจฺจาทิโต ปสฺสติ, ยสฺมา ปน น สุทฺธอชฺฌตฺตทสฺสนมตฺเตเนว มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, พหิทฺธาปิ ทฏฺฐพฺพเมว, ตสฺมา ปรสฺส ขนฺเธปิ อนุปาทินฺนสงฺขาเรปิ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ปสฺสติฯ โส กาเลน อชฺฌตฺตํ สมฺมสติ กาเลน พหิทฺธาติฯ ตสฺเสวํ สมฺมสโต อชฺฌตฺตํ สมฺมสนกาเล วิปสฺสนา มคฺเคน สทฺธิํ ฆฏิยติฯ เอวํ อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺฐาติ นามฯ

สเจ ปนสฺส พหิทฺธา สมฺมสนกาเล วิปสฺสนา มคฺเคน สทฺธิํ ฆฏิยติ, เอวํ อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา พหิทฺธา วุฏฺฐาติ นามฯ เอเสว นโย พหิทฺธา อภินิวิสิตฺวา พหิทฺธา จ อชฺฌตฺตญฺจ วุฏฺฐาเนปิฯ

อปโร อาทิโตว รูเป อภินิวิสติ อภินิวิสิตฺวา ภูตรูปญฺจ อุปาทารูปญฺจ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนิจฺจาทิโต ปสฺสติ, ยสฺมา ปน น สุทฺธรูปทสฺสนมตฺเตเนว วุฏฺฐานํ โหติ อรูปมฺปิ ทฏฺฐพฺพเมว, ตสฺมา ตํ รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ เวทนํ สญฺญํ สงฺขาเร วิญฺญาณญฺจ อิทํ อรูปนฺติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนิจฺจาทิโต ปสฺสติฯ โส กาเลน รูปํ สมฺมสติ กาเลน อรูปํฯ ตสฺเสวํ สมฺมสโต รูปสมฺมสนกาเล วิปสฺสนา มคฺเคน สทฺธิํ ฆฏิยติฯ เอวํ รูเป อภินิวิสิตฺวา รูปา วุฏฺฐาติ นามฯ สเจ ปนสฺส อรูปสมฺมสนกาเล วิปสฺสนา มคฺเคน สทฺธิํ ฆฏิยติ, เอวํ รูเป อภินิวิสิตฺวา อรูปา วุฏฺฐาติ นามฯ เอส นโย อรูเป อภินิวิสิตฺวา อรูปา จ รูปา จ วุฏฺฐาเนปิฯ

‘‘ยํกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ (มหาว. 16; ที. นิ. 1.298) เอวํ อภินิวิสิตฺวา เอวเมว วุฏฺฐานกาเล ปน เอกปฺปหาเรน ปญฺจหิ ขนฺเธหิ วุฏฺฐาติ นามาติฯ อยํ ติกฺขวิปสฺสกสฺส มหาปญฺญสฺส ภิกฺขุโน วิปสฺสนาฯ

ยถา หิ ฉาตชฺฌตฺตสฺส ปุริสสฺส มชฺเฌ คูถปิณฺฑํ ฐเปตฺวา นานคฺครสโภชนปุณฺณํ ปาติํ อุปเนยฺยุํ, โส พฺยญฺชนํ หตฺเถน วิยูหนฺโต ตํ คูถปิณฺฑํ ทิสฺวา ‘กิมิท’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา คูถปิณฺโฑติ วุตฺเต ‘ธิ ธิ, อปเนถา’ติ ภตฺเตปิ ปาติยมฺปิ นิราลโย โหติฯ เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

โภชนปาติทสฺสนสฺมิญฺหิ ตสฺส อตฺตมนกาโล วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน พาลปุถุชฺชนกาเล ปญฺจกฺขนฺเธ ‘อหํ มมา’ติ คหิตกาโลฯ คูถปิณฺฑสฺส ทิฏฺฐกาโล วิย ติณฺณํ ลกฺขณานํ สลฺลกฺขิตกาโลฯ ภตฺเตปิ ปาติยมฺปิ นิราลยกาโล วิย ติกฺขวิปสฺสกสฺส มหาปญฺญสฺส ภิกฺขุโน ‘‘ยํกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ปญฺจหิ ขนฺเธหิ เอกปฺปหาเรน วุฏฺฐิตกาโล เวทิตพฺโพฯ

‘สตฺตฏฺฐงฺคปริณาม’นฺติ เอตฺถ อยํ วุตฺตปฺปเภโท องฺคปริณาโม ยถา โหติ ตถา เวทิตพฺโพฯ

สงฺขารุเปกฺขาญาณเมว หิ อริยมคฺคสฺส โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺควิเสสํ นิยเมติฯ เกจิ ปน เถรา ‘โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺควิเสสํ ปาทกชฺฌานํ นิยเมตี’ติ วทนฺติฯ เกจิ ‘วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺตี’ติ วทนฺติฯ เกจิ ‘ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมตี’ติ วทนฺติฯ เตสมฺปิ วาเทสุ อยํ สงฺขารุเปกฺขาสงฺขาตา ปุพฺพภาคา วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาว นิยเมตีติ เวทิตพฺพาฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพีกถา – วิปสฺสนานิยเมน หิ สุกฺขวิปสฺสกสฺส อุปฺปนฺนมคฺโคปิ สมาปตฺติลาภิโน ฌานํ ปาทกํ อกตฺวา อุปฺปนฺนมคฺโคปิ ปฐมชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา ปกิณฺณกสงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโคปิ ปฐมชฺฌานิโกว โหติฯ สพฺเพสุ สตฺต โพชฺฌงฺคานิ อฏฺฐ มคฺคงฺคานิ ปญฺจ ฌานงฺคานิ โหนฺติฯ เตสญฺหิ ปุพฺพภาควิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตาปิ อุเปกฺขาสหคตาปิ หุตฺวา วุฏฺฐานกาเล สงฺขารุเปกฺขาภาวํ ปตฺตา โสมนสฺสสหคตาว โหติฯ

ปญฺจกนเย ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานานิ ปาทกานิ กตฺวา อุปฺปาทิตมคฺเคสุ ยถากฺกเมเนว ฌานํ จตุรงฺคิกํ ติวงฺคิกํ ทุวงฺคิกญฺจ โหติฯ สพฺเพสุ ปน สตฺต มคฺคงฺคานิ โหนฺติ, จตุตฺเถ ฉ โพชฺฌงฺคานิฯ อยํ วิเสโส ปาทกชฺฌานนิยเมน เจว วิปสฺสนานิยเมน จ โหติฯ เตสมฺปิ หิ ปุพฺพภาควิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตาปิ อุเปกฺขาสหคตาปิ โหติฯ วุฏฺฐานคามินี โสมนสฺสสหคตาวฯ

ปญฺจมชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา นิพฺพตฺติตมคฺเค ปน อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาวเสน ทฺเว ฌานงฺคานิ โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคานิ ฉ สตฺต เจวฯ อยมฺปิ วิเสโส อุภยนิยมวเสน โหติฯ อิมสฺมิญฺหิ นเย ปุพฺพภาควิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตา วา อุเปกฺขาสหคตา วา โหติ, วุฏฺฐานคามินี อุเปกฺขาสหคตาวฯ อรูปชฺฌานานิ ปาทกานิ กตฺวา อุปฺปาทิตมคฺเคปิ เอเสว นโยฯ เอวํ ปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐาย เย เกจิ สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา นิพฺพตฺติตมคฺคสฺส อาสนฺนปเทเส วุฏฺฐิตา สมาปตฺติ อตฺตนา สทิสภาวํ กโรติ, ภูมิวณฺโณ วิย โคธาวณฺณสฺสฯ

ทุติยตฺเถรวาเท ปน ยโต ยโต สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย เย เย สมาปตฺติธมฺเม สมฺมสิตฺวา มคฺโค นิพฺพตฺติโต โหติ ตํตํสมาปตฺติสทิโสว โหติ, สมฺมสิตสมาปตฺติสทิโสติ อตฺโถฯ

สเจ ปน กามาวจรธมฺเม สมฺมสติ ปฐมชฺฌานิโกว โหติฯ ตตฺราปิ วิปสฺสนานิยโม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

ตติยตฺเถรวาเท ‘อโห วตาหํ สตฺตงฺคิกํ มคฺคํ ปาปุเณยฺยํ, อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ปาปุเณยฺย’นฺติ อตฺตโน อชฺฌาสยานุรูเปน ยํ ยํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา เย วา เย วา ฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา มคฺโค นิพฺพตฺติโต ตํตํฌานสทิโสว โหติฯ ปาทกชฺฌานํ ปน สมฺมสิตชฺฌานํ วา วินา, อชฺฌาสยมตฺเตเนว ตํ น อิชฺฌติฯ สฺวายมตฺโถ นนฺทโกวาทสุตฺเตน ทีเปตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส น โหติ พหุโน ชนสฺส กงฺขา วา วิมติ วา ‘อูโน นุ โข จนฺโท ปุณฺโณ นุ โข จนฺโท’ติ, อถ โข ปุณฺโณ จนฺโทตฺเวว โหติ, เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ตา ภิกฺขุนิโย นนฺทกสฺส ธมฺมเทสนาย อตฺตมนา เจว ปริปุณฺณสงฺกปฺปา จฯ ตาสํ, ภิกฺขเว, ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุนิสตานํ ยา ปจฺฉิมิกา ภิกฺขุนี สา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’ติ (ม. นิ. 3.415)ฯ

ตาสุ หิ ยสฺสา ภิกฺขุนิยา โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสโย, สา โสตาปตฺติผเลเนว ปริปุณฺณสงฺกปฺปา อโหสิ…เป.… ยสฺสา อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสโย สา อรหตฺเตเนวฯ เอวเมว อตฺตโน อชฺฌาสยานุรูเปน ยํ ยํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา เย วา เย วา ฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา มคฺโค นิพฺพตฺติโต ตํตํฌานสทิโสว โส โหติฯ ปาทกชฺฌานํ ปน สมฺมสิตชฺฌานํ วา วินา, อชฺฌาสยมตฺเตเนว ตํ น อิชฺฌตีติฯ เอตฺถาปิ จ วิปสฺสนานิยโม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ ‘ปาทกชฺฌานเมว นิยเมตี’ติ เอวํวาทิํ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรํ อนฺเตวาสิกา อาหํสุ – ‘ภนฺเต, ยตฺถ ตาว ปาทกชฺฌานํ อตฺถิ ตตฺถ ตํ นิยเมตุ; ยสฺมิํ ปน ปาทกชฺฌานํ นตฺถิ, ตสฺมิํ อรูปภเว กิํ นิยเมตี’ติ? ‘อาวุโส, ตตฺถปิ ปาทกชฺฌานเมว นิยเมติฯ

โย หิ ภิกฺขุ อฏฺฐสมาปตฺติลาภี ปฐมชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา โสตาปตฺติมคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา อรูปภเว นิพฺพตฺโต, ปฐมชฺฌานิกาย โสตาปตฺติผลสมาปตฺติยา วุฏฺฐาย วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อุปริ ตีณิ มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตติ, ตสฺส ตานิ ปฐมชฺฌานิกาเนว โหนฺติฯ ทุติยชฺฌานิกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อรูเป ติกจตุกฺกชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ โข โลกุตฺตรํ น โลกิยํฯ เอวํ ตตฺถาปิ ปาทกชฺฌานเมว นิยเมติ อาวุโส’ติฯ ‘สุกถิโต, ภนฺเต, ปญฺโห’ติฯ

‘วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺติ; ยํ ยํ หิ ปญฺจกฺขนฺธํ สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ ตํตํสทิโสว มคฺโค โหตี’ติ วาทิํ โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถรมฺปิ อนฺเตวาสิกา อาหํสุ ‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ วาเท โทโส ปญฺญายติ – รูปํ สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐิตภิกฺขุโน หิ รูปสทิเสน อพฺยากเตน มคฺเคน ภวิตพฺพํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ นยโต ปริคฺคเหตฺวา วุฏฺฐิตสฺส ตํสทิเสเนว เนวสญฺญานาสญฺญาภาวปฺปตฺเตน มคฺเคน ภวิตพฺพ’นฺติฯ ‘น, อาวุโส, เอวํ โหติฯ โลกุตฺตรมคฺโค หิ อปฺปนํ อปฺปตฺโต นาม นตฺถิ, ตสฺมา รูปํ สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐิตสฺส อฏฺฐงฺคิโก โสมนสฺสสหคตมคฺโค โหติ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐิตสฺสปิ น สพฺพากาเรน ตาทิโส โหติ, สตฺตงฺคิโก ปน อุเปกฺขาสหคตมคฺโค โหตี’ติฯ

‘ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมตี’ติวาทิโน จูฬาภยตฺเถรสฺสาปิ วาทํ อาหริตฺวา ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรสฺส กถยิํสุฯ โส อาห – ‘ยสฺส ตาว ปาทกชฺฌานํ อตฺถิ ตสฺส ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมตุ, ยสฺส ตํ นตฺถิ ตสฺส กตรชฺฌาสโย นิยเมสฺสติ นิทฺธนสฺส วุฑฺฒิคเวสนกาโล วิย โหตี’ติฯ

ตํ กถํ อาหริตฺวา ติปิฏกจูฬาภยตฺเถรสฺส ปุน กถยิํสุฯ โส ‘ปาทกชฺฌานวโต อิทํ กถิตํ อาวุโส’ติ อาหฯ ยถา ปน ปาทกชฺฌานวโต, สมฺมสิตชฺฌานวโตปิ ตเถว เวทิตพฺพํฯ ปญฺจมชฺฌานโต วุฏฺฐาย หิ ปฐมาทีนิ สมฺมสโต อุปฺปนฺนมคฺโค ปฐมตฺเถรวาเทน ปญฺจมชฺฌานิโกฯ ทุติยวาเทน ปฐมาทิชฺฌานิโก อาปชฺชตีติ ทฺเวปิ วาทา วิรุชฺฌนฺติฯ ตติยวาเทน ปเนตฺถ ‘ยํ อิจฺฉติ ตชฺฌานิโก โหตี’ติ เต จ วาทา น วิรุชฺฌนฺติ, อชฺฌาสโย จ สาตฺถโก โหตีติฯ เอวํ ตโยปิ เถรา ปณฺฑิตา พฺยตฺตา พุทฺธิสมฺปนฺนาว ฯ เตน เตสํ วาทํ ตนฺติํ กตฺวา ฐปยิํสุฯ อิธ ปน อตฺถเมว อุทฺธริตฺวา ตโยเปเต วาเท วิปสฺสนาว นิยเมตีติ ทสฺสิตํฯ

อิทานิ ‘นิมิตฺตํ ปฏิปทาปตี’ติ เอตฺถ เอวํ องฺคปริณามวโต มคฺคสฺส อุปฺปาทกาเล โคตฺรภุ กุโต วุฏฺฐาติ? มคฺโค กุโตติ? โคตฺรภุ ตาว นิมิตฺตโต วุฏฺฐาติ, ปวตฺตํ เฉตฺตุํ น สกฺโกติ, เอกโตวุฏฺฐาโน เหสฯ มคฺโค นิมิตฺตโต วุฏฺฐาติ, ปวตฺตมฺปิ ฉินฺทติ อุภโตวุฏฺฐาโน เหสฯ เตสํ อยํ อุปฺปตฺตินโย – ยสฺมิญฺหิ วาเร มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, ตสฺมิํ อนุโลมํ เนว เอกํ โหติ, น ปญฺจมํฯ เอกญฺหิ อาเสวนํ น ลภติ, ปญฺจมํ ภวงฺคสฺส อาสนฺนตฺตา ปเวธติฯ ตทา หิ ชวนํ ปติตํ นาม โหติฯ ตสฺมา เนว เอกํ โหติ น ปญฺจมํฯ มหาปญฺญสฺส ปน ทฺเว อนุโลมานิ โหนฺติ, ตติยํ โคตฺรภุ, จตุตฺถํ มคฺคจิตฺตํ, ตีณิ ผลานิ, ตโต ภวงฺโคตรณํฯ มชฺฌิมปญฺญสฺส ตีณิ อนุโลมานิ โหนฺติ, จตุตฺถํ โคตฺรภุ, ปญฺจมํ มคฺคจิตฺตํ, ทฺเว ผลานิ, ตโต ภวงฺโคตรณํฯ มนฺทปญฺญสฺส จตฺตาริ อนุโลมานิ, โหนฺติ ปญฺจมํ โคตฺรภุ, ฉฏฺฐํ มคฺคจิตฺตํ, สตฺตมํ ผลํ, ตโต ภวงฺโคตรณํฯ ตตฺร มหาปญฺญมนฺทปญฺญานํ วเสน อกเถตฺวา มชฺฌิมปญฺญสฺส วเสน กเถตพฺพํฯ

ยสฺมิญฺหิ วาเร มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, ตสฺมิํ กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตา มโนทฺวาราวชฺชนํ หุตฺวา วิปสฺสนาโคจเร ขนฺเธ อารมฺมณํ กตฺวา ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติฯ ตทนนฺตรํ เตเนว อาวชฺชเนน คหิตกฺขนฺเธ คเหตฺวา อุปฺปชฺชติ ปฐมํ ชวนํ อนุโลมญาณํฯ ตํ เตสุ ขนฺเธสุ อนิจฺจาติ วา ทุกฺขาติ วา อนตฺตาติ วา ปวตฺติตฺวา โอฬาริกํ โอฬาริกํ สจฺจปฏิจฺฉาทกตมํ วิโนเทตฺวา ตีณิ ลกฺขณานิ ภิยฺโย ภิยฺโย ปากฏานิ กตฺวา นิรุชฺฌติฯ ตทนนฺตรํ อุปฺปชฺชติ ทุติยานุโลมํฯ เตสุ ปุริมํ อนาเสวนํฯ ทุติยสฺส ปุริมํ อาเสวนํ โหติฯ ตมฺปิ ลทฺธาเสวนตฺตา ติกฺขํ สูรํ ปสนฺนํ หุตฺวา ตสฺมิํเยวารมฺมเณ เตเนวากาเรน ปวตฺติตฺวา มชฺฌิมปฺปมาณํ สจฺจปฏิจฺฉาทกตมํ วิโนเทตฺวา ตีณิ ลกฺขณานิ ภิยฺโย ภิยฺโย ปากฏานิ กตฺวา นิรุชฺฌติฯ ตทนนฺตรํ อุปฺปชฺชติ ตติยานุโลมํฯ ตสฺส ทุติยํ อาเสวนํ โหติฯ

ตมฺปิ ลทฺธาเสวนตฺตา ติกฺขํ สูรํ ปสนฺนํ หุตฺวา ตสฺมิํเยวารมฺมเณ เตเนวากาเรน ปวตฺติตฺวา ตทวเสสํ อณุสหคตํ สจฺจปฏิจฺฉาทกตมํ วิโนเทตฺวา นิรวเสสํ กตฺวา ตีณิ ลกฺขณานิ ภิยฺโย ภิยฺโย ปากฏานิ กตฺวา นิรุชฺฌติฯ เอวํ ตีหิ อนุโลเมหิ สจฺจปฏิจฺฉาทกตเม วิโนทิเต ตทนนฺตรํ อุปฺปชฺชติ โคตฺรภุญฺญาณํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กุรุมานํฯ

ตตฺรายํ อุปมา – เอโก กิร จกฺขุมา ปุริโส นกฺขตฺตโยคํ ชานิสฺสามีติ รตฺติภาเค นิกฺขมิตฺวา จนฺทํ ปสฺสิตุํ อุทฺธํ อุลฺโลเกสิฯ ตสฺส วลาหเกหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา จนฺโท น ปญฺญายิตฺถฯ อเถโก วาโต อุฏฺฐหิตฺวา ถูลถูเล วลาหเก วิทฺธํเสสิฯ อปโร มชฺฌิเมฯ อปโร สุขุเมฯ ตโต โส ปุริโส วิคตวลาหเก นเภ จนฺทํ ทิสฺวา นกฺขตฺตโยคํ อญฺญาสิฯ

ตตฺถ ตโย วลาหกา วิย สจฺจปฏิจฺฉาทกถูลมชฺฌิมสุขุมกิเลสนฺธการาฯ ตโย วาตา วิย ตีณิ อนุโลมจิตฺตานิฯ จกฺขุมา ปุริโส วิย โคตฺรภุญฺญาณํฯ จนฺโท วิย นิพฺพานํฯ เอเกกสฺส วาตสฺส ยถากฺกเมน วลาหกตฺตยวิทฺธํสนํ วิย เอเกกสฺส อนุโลมจิตฺตสฺส สจฺจปฏิจฺฉาทกตมวิโนทนํฯ วิคตวลาหเก นเภ ตสฺส ปุริสสฺส วิสุทฺธจนฺททสฺสนํ วิย วิคเต สจฺจปฏิจฺฉาทเก ตเม โคตฺรภุญฺญาณสฺส สุวิสุทฺธนิพฺพานารมฺมณกรณํฯ

ยเถว หิ ตโย วาตา จนฺทปฏิจฺฉาทเก วลาหเกเยว วิทฺธํเสตุํ สกฺโกนฺติ, น จนฺทํ ทฏฺฐุํ, เอวํ อนุโลมานิ สจฺจปฏิจฺฉาทกตเมเยว วิโนเทตุํ สกฺโกนฺติ, น นิพฺพานํ อารมฺมณํ กาตุํ ฯ ยถา โส ปุริโส จนฺทเมว ทฏฺฐุํ สกฺโกติ น วลาหเก วิทฺธํเสตุํ, เอวํ โคตฺรภุญฺญาณํ นิพฺพานเมว อารมฺมณํ กาตุํ สกฺโกติ น กิเลสตมํ วิโนเทตุํฯ เอวํ อนุโลมํ สงฺขารารมฺมณํ โหติ, โคตฺรภุ นิพฺพานารมฺมณํฯ

ยทิ หิ โคตฺรภุ อนุโลเมน คหิตารมฺมณํ คณฺเหยฺย ปุน อนุโลมํ ตํ อนุพนฺเธยฺยาติ มคฺควุฏฺฐานเมว น ภเวยฺยฯ โคตฺรภุญฺญาณํ ปน อนุโลมสฺส อารมฺมณํ อคฺคเหตฺวา ตํ อปจฺฉโตปวตฺติกํ กตฺวา สยํ อนาวชฺชนมฺปิ สมานํ อาวชฺชนฏฺฐาเน ฐตฺวา เอวํ นิพฺพตฺตาหีติ มคฺคสฺส สญฺญํ ทตฺวา วิย นิรุชฺฌติฯ มคฺโคปิ เตน ทินฺนสญฺญํ อมุญฺจิตฺวาว อวีจิสนฺตติวเสน ตํ ญาณํ อนุพนฺธมาโน อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ โทสกฺขนฺธํ โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌมาโนว ปทาลยมาโนว นิพฺพตฺตติฯ

ตตฺรายํ อุปมา – เอโก กิร อิสฺสาโส ธนุสตมตฺถเก ผลกสตํ ฐปาเปตฺวา วตฺเถน มุขํ เวเฐตฺวา สรํ สนฺนยฺหิตฺวา จกฺกยนฺเต อฏฺฐาสิฯ อญฺโญ ปุริโส จกฺกยนฺตํ อาวญฺฉิตฺวา ยทา อิสฺสาสสฺส ผลกสตํ อภิมุขํ โหติ ตทา ตตฺถ ทณฺฑเกน สญฺญํ เทติ, อิสฺสาโส ทณฺฑกสญฺญํ อมุญฺจิตฺวาว สรํ ขิปิตฺวา ผลกสตํ นิพฺพิชฺฌติฯ ตตฺถ ทณฺฑกสญฺญา วิย โคตฺรภุญฺญาณํฯ อิสฺสาโส วิย มคฺคญาณํฯ อิสฺสาสสฺส ทณฺฑกสญฺญํ อมุญฺจิตฺวาว ผลกสตนิพฺพิชฺฌนํ วิย มคฺคญาณสฺส โคตฺรภุญฺญาเณน ทินฺนสญฺญํ อมุญฺจิตฺวาว นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิพฺพิทฺธปุพฺพอปทาลิตปุพฺพานํ โลภกฺขนฺธาทีนํ นิพฺพิชฺฌนปทาลนํฯ ภูมิลทฺธวฏฺฏเสตุสมุคฺฆาตกรณนฺติปิ เอตเทวฯ มคฺคสฺส หิ เอกเมว กิจฺจํ อนุสยปฺปชหนํฯ อิติ โส อนุสเย ปชหนฺโต นิมิตฺตา วุฏฺฐาติ นาม, ปวตฺตํ ฉินฺทติ นามฯ ‘นิมิตฺต’นฺติ รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณนิมิตฺตํฯ ‘ปวตฺต’มฺปิ รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณปวตฺตเมวฯ ตํ ทุวิธํ โหติ – อุปาทินฺนกํ อนุปาทินฺนกนฺติฯ เตสุ มคฺคสฺส อนุปาทินฺนกโต วุฏฺฐานจฺฉายา ทิสฺสตีติ วตฺวา อนุปาทินฺนกโต วุฏฺฐาตีติ วทิํสุฯ

โสตาปตฺติมคฺเคน หิ จตฺตาริ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตานิ วิจิกิจฺฉาสหคตนฺติ ปญฺจ จิตฺตานิ ปหียนฺติฯ ตานิ รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺติฯ ตํ อนุปาทินฺนกรูปกฺขนฺโธฯ ตานิ จิตฺตานิ วิญฺญาณกฺขนฺโธฯ ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา สญฺญา สงฺขารา ตโย อรูปกฺขนฺธาฯ ตตฺถ สเจ โสตาปนฺนสฺส โสตาปตฺติมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺส ตานิ ปญฺจ จิตฺตานิ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปริยุฏฺฐานํ ปาปุเณยฺยุํฯ โสตาปตฺติมคฺโค ปน เตสํ ปริยุฏฺฐาเนนปฺปตฺติํ วารยมาโน เสตุสมุคฺฆาตํ อภพฺพุปฺปตฺติกภาวํ กุรุมาโน อนุปาทินฺนกโต วุฏฺฐาติ นามฯ

สกทาคามิมคฺเคน จตฺตาริ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตานิ ทฺเว โทมนสฺสสหคตานีติ โอฬาริกกามราคพฺยาปาทวเสน ฉ จิตฺตานิ ปหียนฺติฯ อนาคามิมคฺเคน อณุสหคตกามราคพฺยาปาทวเสน ตานิ เอว ฉ จิตฺตานิ ปหียนฺติฯ อรหตฺตมคฺเคน จตฺตาริ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตานิ อุทฺธจฺจสหคตญฺจาติ ปญฺจ อกุสลจิตฺตานิ ปหียนฺติฯ ตตฺถ สเจ เตสํ อริยานํ เต มคฺคา อภาวิตา อสฺสุ, ตานิ จิตฺตานิ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปริยุฏฺฐานํ ปาปุเณยฺยุํฯ

เต ปน เตสํ มคฺคา ปริยุฏฺฐานปฺปตฺติํ วารยมานา เสตุสมุคฺฆาตํ อภพฺพุปฺปตฺติกภาวํ กุรุมานา อนุปาทินฺนกโต วุฏฺฐหนฺติ นามฯ

อุปาทินฺนกโต วุฏฺฐานจฺฉายา ทิสฺสตีติ วตฺวา อุปาทินฺนกโต วุฏฺฐาตีติปิ วทิํสุฯ สเจ หิ โสตาปนฺนสฺส โสตาปตฺติมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺส, ฐเปตฺวา สตฺต ภเว อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺเตยฺยฯ กสฺมา? ตสฺส ปวตฺติยา เหตูนํ อตฺถิตายฯ ตีณิ สํโยชนานิ ทิฏฺฐานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโยติ อิเม ปน ปญฺจ กิเลเส โสตาปตฺติมคฺโค อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติฯ อิทานิ กุโต โสตาปนฺนสฺส สตฺต ภเว ฐเปตฺวา อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺติสฺสติ? เอวํ โสตาปตฺติมคฺโค อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ อปฺปวตฺตํ กุรุมาโน อุปาทินฺนกโต วุฏฺฐาติ นามฯ

สเจ สกทาคามิสฺส สกทาคามิมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺส, ฐเปตฺวา ทฺเว ภเว ปญฺจสุ ภเวสุ อุปาทินฺนกปวตฺตํ ปวตฺเตยฺยฯ กสฺมา? ตสฺส ปวตฺติยา เหตูนํ อตฺถิตายฯ โอฬาริกานิ กามราคปฏิฆสํโยชนานิ โอฬาริโก กามราคานุสโย ปฏิฆานุสโยติ อิเม ปน จตฺตาโร กิเลเส โส มคฺโค อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติฯ อิทานิ กุโต สกทาคามิสฺส ทฺเว ภเว ฐเปตฺวา ปญฺจสุ ภเวสุ อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺติสฺสติ? เอวํ สกทาคามิมคฺโค อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ อปฺปวตฺตํ กุรุมาโน อุปาทินฺนกโต วุฏฺฐาติ นามฯ

สเจ อนาคามิสฺส อนาคามิมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺส, ฐเปตฺวา เอกํ ภวํ ทุติยภเว อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺเตยฺยฯ กสฺมา? ตสฺส ปวตฺติยา เหตูนํ อตฺถิตายฯ อณุสหคตานิ กามราคปฏิฆสํโยชนานิ อณุสหคโต กามราคานุสโย ปฏิฆานุสโยติ อิเม ปน จตฺตาโร กิเลเส โส มคฺโค อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติฯ อิทานิ กุโต อนาคามิสฺส เอกํ ภวํ ฐเปตฺวา ทุติยภเว อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺติสฺสติ? เอวํ อนาคามิมคฺโค อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ อปฺปวตฺตํ กุรุมาโน อุปาทินฺนกโต วุฏฺฐาติ นามฯ

สเจ อรหโต อรหตฺตมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺส, รูปารูปภเวสุ อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺเตยฺยฯ

กสฺมา? ตสฺส ปวตฺติยา เหตูนํ อตฺถิตาย ฯ รูปราโค อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชา มานานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโยติ อิเม ปน อฏฺฐ กิเลเส โส มคฺโค อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติฯ อิทานิ กุโต ขีณาสวสฺส ปุนพฺภเว อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺติสฺสติ? เอวํ อรหตฺตมคฺโค อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ อปฺปวตฺตํ กุรุมาโน อุปาทินฺนกโต วุฏฺฐาติ นามฯ

โสตาปตฺติมคฺโค เจตฺถ อปายภวโต วุฏฺฐาติ, สกทาคามิมคฺโค สุคติกามภเวกเทสโต, อนาคามิมคฺโค กามภวโต, อรหตฺตมคฺโค รูปารูปภวโต สพฺพภเวหิปิ วุฏฺฐาติ เอวาติ วทนฺติฯ

อิมสฺส ปนตฺถสฺส วิภาวนตฺถํ อยํ ปาฬิ – ‘‘โสตาปตฺติมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน สตฺต ภเว ฐเปตฺวา อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ, นามญฺจ รูปญฺจ เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติฯ

‘สกทาคามิมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน ทฺเว ภเว ฐเปตฺวา ปญฺจสุ ภเวสุ เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ, นามญฺจ รูปญฺจ เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติฯ

‘อนาคามิมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน เอกํ ภวํ ฐเปตฺวา กามธาตุยา ทฺวีสุ ภเวสุ เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ, นามญฺจ รูปญฺจ เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติฯ

‘อรหตฺตมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วา เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ , นามญฺจ รูปญฺจ เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติฯ อรหโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺตสฺส จริมวิญฺญาณสฺส นิโรเธน ปญฺญา จ สติ จ นามญฺจ รูปญฺจ เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตี’’ติ (จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 6)ฯ อยํ ตาว นิมิตฺเต วินิจฺฉโยฯ

‘ปฏิปทาปตี’ติ – เอตฺถ ปน ปฏิปทา จลติ น จลตีติ? จลติฯ ตถาคตสฺส หิ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส จ จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา อเหสุํฯ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ปฐมมคฺโค สุขปฏิปโท ขิปฺปาภิญฺโญ, อุปริ ตโย มคฺคา ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญาฯ กสฺมา? นิทฺทาภิภูตตฺตาฯ

สมฺมาสมฺพุทฺโธ กิร สตฺตาหํ ทหรกุมารกํ วิย เถรํ ปริหริฯ เถโรปิ เอกทิวสํ นิทฺทายมาโน นิสีทิฯ อถ นํ สตฺถา อาห – ‘‘ปจลายสิ โน ตฺวํ, โมคฺคลฺลาน, ปจลายสิ โน ตฺวํ โมคฺคลฺลานา’’ติ (อ. นิ. 7.61)ฯ เอวรูปสฺสปิ มหาภิญฺญปฺปตฺตสฺส สาวกสฺส ปฏิปทา จลติ, เสสานํ กิํ น จลิสฺสติ? เอกจฺจสฺส หิ ภิกฺขุโน จตฺตาโรปิ มคฺคา ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา โหนฺติ, เอกจฺจสฺส ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา, เอกจฺจสฺส สุขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา, เอกจฺจสฺส สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญาฯ เอกจฺจสฺส ปฐมมคฺโค ทุกฺขปฏิปโท ทนฺธาภิญฺโญ โหติ, ทุติยมคฺโค ทุกฺขปฏิปโท ขิปฺปาภิญฺโญ, ตติยมคฺโค สุขปฏิปโท ทนฺธาภิญฺโญ, จตุตฺถมคฺโค สุขปฏิปโท ขิปฺปาภิญฺโญติฯ

ยถา จ ปฏิปทา เอวํ อธิปติปิ จลติ เอวฯ เอกจฺจสฺส หิ ภิกฺขุโน จตฺตาโรปิ มคฺคา ฉนฺทาธิปเตยฺยา โหนฺติ, เอกจฺจสฺส วีริยาธิปเตยฺยา, เอกจฺจสฺส จิตฺตาธิปเตยฺยา, เอกจฺจสฺส วีมํสาธิปเตยฺยาฯ เอกจฺจสฺส ปน ปฐมมคฺโค ฉนฺทาธิปเตยฺโย โหติ, ทุติโย วีริยาธิปเตยฺโย, ตติโย จิตฺตาธิปเตยฺโย, จตุตฺโถ วีมํสาธิปเตยฺโยติฯ

ปกิณฺณกกถา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐมมคฺควีสติมหานโย

[357] อิทานิ ยสฺมา โลกุตฺตรกุสลํ ภาเวนฺโต น เกวลํ อุปนิชฺฌายนฏฺเฐน ฌานํเยว ภาเวติ, นิยฺยานฏฺเฐน ปน มคฺคมฺปิ ภาเวติ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานมฺปิ, ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานมฺปิ, อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทมฺปิ, อธิปติยฏฺเฐน อินฺทฺริยมฺปิ, อกมฺปิยฏฺเฐน พลมฺปิ, พุชฺฌนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคมฺปิ, ตถฏฺเฐน สจฺจมฺปิ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมถมฺปิ, สุญฺญตฏฺเฐน ธมฺมมฺปิ, ราสฏฺเฐน ขนฺธมฺปิ, อายตนฏฺเฐน อายตนมฺปิ, สุญฺญสภาวนิสฺสตฺตฏฺเฐน ธาตุมฺปิ, ปจฺจยฏฺเฐน อาหารมฺปิ, ผุสนฏฺเฐน ผสฺสมฺปิ, เวทยิตฏฺเฐน เวทนมฺปิ, สญฺชานนฏฺเฐน สญฺญมฺปิ, เจตยิตฏฺเฐน เจตนมฺปิ, วิชานนฏฺเฐน จิตฺตมฺปิ ภาเวติ, ตสฺมา เอเตสํ เอกูนวีสติยา ปทานํ ทสฺสนตฺถํ ปุน กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ ‘อิทมฺปิ ภาเวติ, อิทมฺปิ ภาเวตี’ติ ปุคฺคลชฺฌาสเยน เจว เทสนาวิลาเสน จ วีสติ นยา เทสิตา โหนฺติ ฯ ธมฺมํ โสตุํ นิสินฺนเทวปริสาย หิ เย อุปนิชฺฌายนฏฺเฐน โลกุตฺตรํ ‘ฌาน’นฺติ กถิเต พุชฺฌนฺติ, เตสํ สปฺปายวเสน ฌานนฺติ กถิตํ…เป.… เย วิชานนฏฺเฐน ‘จิตฺต’นฺติ วุตฺเต พุชฺฌนฺติ, เตสํ สปฺปายวเสน จิตฺตนฺติ กถิตํฯ อยเมตฺถ ‘ปุคฺคลชฺฌาสโย’ฯ

สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อตฺตโน พุทฺธสุโพธิตาย ทสพลจตุเวสารชฺชจตุปฏิสมฺภิทตาย ฉอสาธารณญาณโยเคน จ เทสนํ ยทิจฺฉกํ นิยเมตฺวา ทสฺเสติฯ อิจฺฉนฺโต อุปนิชฺฌายนฏฺเฐน โลกุตฺตรํ ฌานนฺติ ทสฺเสติ, อิจฺฉนฺโต นิยฺยานฏฺเฐน…เป.… วิชานนฏฺเฐน โลกุตฺตรํ จิตฺตนฺติฯ อยํ ‘เทสนาวิลาโส’ นามฯ ตตฺถ ยเถว โลกุตฺตรํ ฌานนฺติ วุตฺตฏฺฐาเน ทส นยา วิภตฺตา, เอวํ มคฺคาทีสุปิ เตเยว เวทิตพฺพาฯ อิติ วีสติยา ฐาเนสุ ทส ทส กตฺวา ทฺเว นยสตานิ วิภตฺตานิ โหนฺติฯ

[358] อิทานิ อธิปติเภทํ ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ฉนฺทํ ธุรํ เชฏฺฐกํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา นิพฺพตฺติตํ โลกุตฺตรํ ฌานํ ฉนฺทาธิปเตยฺยํ นามฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ ปุริมสฺมิํ สุทฺธิเก ทฺเวนยสตานิ ฉนฺทาธิปเตยฺยาทีสุปิ ทฺเว ทฺเวติ นยสหสฺเสน ภาเชตฺวา ปฐมมคฺคํ ทสฺเสสิ ธมฺมราชาฯ

ปฐมมคฺโค นิฏฺฐิโตฯ